آتش سوزی
با تشکر از آقای مهندس داود کاظمی
طي سالهاي اخير در كشورهاي توسعه يافته توجه به ايمني شهروندان در طرحهاي شهري به سرعت افزايش يافته و تامين آن تبديل به يكي از اهداف مهم اين طرح شده است.
با وجود اينكه توجه به اين مساله در طرح هاي شهري كشورها اشكال و ابعاد مختلفي داشته است تامين ايمني تبديل به جزء جدايي ناپذير طرحهاي شهري شده است.
بر اساس برسي هاي بعمل آمده بر روي طرحهاي توسعه شهري كشور به نظر مي رسد اين طرحها و برنامه ها آنچنان كه بايد و شايد به اين امر توجه نداشته اند. بطوريكه درطرحهاي شهري نيازبه توجه بيشتر به مسايل ايمني شهروندان ، بويژه ايمني در مقابل سوانح آتش سوزي همچنان احساس مي گردد.
حال اين سوال مطرح است كه چگونه مي توان ايمني در مقابل سوانح آتش سوزي را در طرحهاي توسعه شهري تقويت كردو بهبود بخشيد؟
مقدمه :
يكي از مهمترين نيازهاي هر شهروند ويا بازديد كننده از شهر ، ايمني است. اين مساله بنيادي ترين خدمتي است كه بايد توسط دولت يا شهر داريها ارايه شود. شهرها توسط خطرات گوناگوني تهديد مي شوند كه يكي از آنها خطر آتش سوزي است. برنامه ريزي براي بكارگيري روشهاي مختلف جهت مقابله با سوانح مي تواند گام موثري در جهت كاهش خطرات بشمار رود.به عنوان مثال روشهاي پيشگيري از سوانح آتش سوزي درصددجلوگيري از بروز سانحه وكاهش خطرات ناشي از آن است. اما اينكه در هر كشوري برنامه ريزي شهري تا چه حد و به چه شكل از اين ابزار استفاده كند به نوع نظام سياسي ، اجتماعي واقتصادي حاكم بر آن كشور بستگي دارد. از آنجاييكه معمولا نظام اجتماعي وسياسي مسلط بر جامعه در اين رابطه تصميم گيرنده است در كشورهاي مختلف روشهاي متفاوتي براي مقابله با آتش سوزي مورد استفاده قرار مي گيرد.
خطرات وتهديدها در شهرها:
بحث ايمني در برنامه ريزي شهري درسالهاي اخيربسيارموردتوجه بوده است. امروزه انجمن هاي علمي مختلفي كه از اعتبار جهاني برخوردارند درحال تحقيق روي موارد ايمني شهري هستند ازجمله اين انجمن ها مي توان به انجمن بين المللي برنامه ريزان شهري و منطقه اي اشاره كرد.اين انجمن كه متشكل از برنامه ريزان متخصص است،در سال 1965ميلادي تاسيس شده است. هدف اين انجمن گردهم آوردن برنامه ريزان شهري ومنطقه اي با سابقه وحرفه اي است. اين انجمن كه يك سازمان غير دولتي است بوسيله يونسكو، سازمان ملل وشوراي اروپا تاييد شده و مقر آن در لاهه است.
اين انجمن در كنگره هاي مختلف به جايگاه خطر و ايمني در برنامه ريزي شهري پرداخته كه اين خود بيانگر اهميت موضوع در برنامه ريزي شهري است . بررسي هاي بعمل آمده نشان مي دهد كه در بيشتر مناطق شهري در سراسر دنيا ،ساختمان سازي به سطح استاندارد نرسيده ،بصورتيكه مناطق آسيب پذير بيشتر شده اند وتوسعه غير قانوني، شهرها را به مناطق پر خطر تبديل كرده است.
جوامع در مناطق پر جمعيت با ساختمانهاي ضعيف، بسيار آسيب پذير شده اند ودر معرض آسيب هاي ناشي از فرسايش محيطي ،آتش سوزي ،سيل وزمين لرزه قرار گرفته اند. از طرف ديگر توسعه شهرنشيني به طرز فجيعي سبب افزايش آسيب پذيري جوامع انساني گرديده است.زيرا به موجب آن برخي جوامع مجبورند در مناطق نا استوار مانند اطراف تپه ها كه مستعد به رانش زمين هستنديا در زمينهاي با كيفيت پايين كه خطر تخريب ساختمانها در آنها وجود دارد سكني گزينند.
حوادث و بلايا از قبيل آتش سوزي ،زلزله ،تخريب و فرو نشستن ساختمانها يا تخريب هاي محيطي ممتدكه آهسته تر اتفاق مي افتد ،باعث از دست رفتن زندگي و وارد آمدن آسيب هاي جدي به افراد مي شوند. همچنين درصد قابل توجهي از مردم نيز در مناطق حاشيه اي با حداقل خدمات شهري و لوازم زير ساختي زندگي مي كنند.اين جوامع عمدتا در معرض خطراتي هستند كه گاهي منجر به از دست دادن مكان زندگي وگاهي جان آنها مي شود. خطرات عمده اي كه ساكنين شهر ها را تهديد مي كنند ،مي توان به صورت ذيل طبقه بندي نمود:
- سيل
- آتش سوزي
- برق گرفتگي
- اپيد مي ها
- تند با د
- فرو نشستن وتخريب ساختمانها
- زمين لرزه
- جرم و تبهكاري
در شهرهايي كه از بلاياي طبيعي چون سيل ، زلزله يا اپيدمي ها رنج مي برند ، آسيب پذيري در مقابل بلاياي طبيعي با دخالتهاي نامناسب و بي موقع بشر افزايش يافته است . آتش سوزي يكي از رايج ترين حوادثي است كه بخصوص در مناطق شهري رخ مي دهد و علت اصلي آن بروز مواد قابل اشتعالي است كه در ساختمانها يا مناطق اطراف نگهداري مي شوند .
طرحهاي شهري و ايمني شهروندان :
در شهرهاي دنيا جهت مقابله با آتش ، مطالعاتي در زمينه طرحهاي شهري و جايگاه ايمني صورت گرفته كه به شكل هاي گوناگون سعي درمقابله با حوادث دارند . اينگونه طرحها را ميتوان بصورت ذيل تقسيم بندي كرد:
- طرحهاي ويژه كه به آتش سوزي بصورت اختصاصي توجه دارند .
- طرح هايي كه ايمني در مقابل آتش سوزي يكي از اجزي آنهاست .
- طرح هايي كه به امداد و نجات توجه دارند .
- طرح هايي كه علاوه بر پيشگيري ، امداد و نجات را هم در نظر مي گيرند .
1- طرحهاي ويژه :
الف / طرح جامع آتش :
اين طرح جهت ارائه خدمات اورژانسي در زمان بحران و آتش سوزي به جامعه بوده و نشان دهنده نحوه همكاري سازمان آتش نشاني و ديگر ارگانهاي شهري در زمان بحران است . طرح شامل پيشنهادات ويژه و چگونگي ارائه خدمات در سطوح مختلف است . در اين طرح جنبه هاي امداد و نجات در هنگام بروز سوانح آتش سوزي مدنظر قرار گرفته و در اين راستا با هماهنگي بين ادارات مختلف به عمليات امداد و نجات در هنگام بروز حادثه نظم داده مي شود .
ب / طرح جامع جلوگيري از آتش :
اين طرح درصدد بازنگري و بهبود برنامه هاي ايمني بمنظور پيشگيري از وقوع حريق در شهر است و طي آن ، نيازمنديهاي خاص مشخص ميگردد . ضمناَ در طرح اشاره ميشود كه يك برنامه هماهنگ ايمني حريق بايد به شكلي طراحي شود كه در آن ميزان خطر هريك از مواد و عملكرد وسايل اطفاي حريق بخوبي نشان داده شود.
اين برنامه دستگاههاي مختلفي از جمله آب پاش هاي اتوماتيك ، زنگ خطرهاي آتش و سيستمهاي مخصوص فرونشاندن آتش را شامل ميشود . هدف طرح ايجاد ساختمانهاي مناسب ، تدوين قوانين جامع آتش ، تدارك تيمهاي عملياتي ماهر و همچنين ارائه اختيارات قانوني لازم مي باشد .
ج / طرح ايمني آتش :
اين طرح در صدد ايمن كردن محيط در برابر آتش سوزي است . مهمترين راهكارهاي ايمني در اين طرح عبارتند از :
- نصب و نگهداري كاشف هاي دود بمنظور آگاه ساختن افراد از حريق .
- طرح ريزي برنامه فرار از ساختمان و انجام تمرين هاي لازم .
- نصب سيستم هاي آب پاش اتوماتيك براي حفاظت و ايمني كامل در برابر حريق .
اين طرح شامل توصيه ها و راهكارهاي لازم بمنظور افزايش توان افراد و ساكنين شهرها جهت مقابله با سوانح آتش سوزي است و موارد آموزشي نيز در طرح مورد توجه قرار مي گيرد .
2- طرح هاي كه ايمني در مقابل آتش سوزي يكي از اجزاي آنهاست :
الف / هدايت خدمات شهري :
برخي ديگر از شهرهاي دنيا با هدايت خدمات شهري سعي در تعيين وظايف بخشهاي مختلفي دارند كه براي ارائه خدمات شهري ايجاد شده اند .
در بين اين بخشها سازمان آتش نشاني وجود دارد . وظايف اين سازمان جلوگيري از آتش سوزي ، ارائه آموزشهاي عمومي در جهت ايمني در برابر آتش ، ارائه خدمات اورژانسي ، تقويت قوانين حريق ، بازرسي آئين نامه ها و مقررات ساختمان و همچنين رسيدگي به آتش سوزي هاي مختلف مي باشد . در اداره منابع انساني نيز يك بخش به مديريت خطر اختصاص داده مي شود اين بخش مسئوليت جلوگيري از وارد آمدن زيان و خسارت و همچنين كنترل خسارات احتمالي و تدوين برنامه هاي ايمني را دارد .
ب / طرح جامع شهري :
اما آنچه بيشتر از همه در شهرهاي دنيا در زمينه ايمني در برابر آتش مطرح است ، بحث ايمني در طرحهاي توسعه شهري است . در اين رابطه طرح جامع شهر مورد استفاده قرار مي گيرد . كه يك گزارش رسمي از اهداف و سياست ها براي توسعه آينده شهر است . طرح بر نقشه ها ، سياست ها و استانداردها دلالت دارد . يكي از مهمترين اهداف كلي طرح آن است كه ملاحظات بلند مدت طرح را به اعمال كوتاه مدت تبديل كند . تصميمات عمومي و خصوصي تغييرات لازم به شكل روشن و با چشم اندازي بلند مدت مطرح ميگردد ودر كل، طرح قصد دارد محيط فيزيكي شهر را بهبود بخشد . قوانين طرح ، هدايت كننده رشد منظم شهر هستند .
طرح تمام جنبه هاي فيزيكي شهر را پوشش مي دهد و يك راهنما براي هماهنگي فعاليتهاي همه موسسات ، ادارات و اشخاص است . در طرح هاي توسعه شهري در اغلب شهرهاي توسعه يافته دنيا يك بخش از طرح به مباحث ايمني مي پردازد . اگر چه طرح هاي مختلف از غالب يكسان تبعييت نمي كنند ، ولي طرحهاي جامع موارد ذيل را پوشش مي دهند :
ابتدا مقصود و هدف اصلي مشخص شده و سپس وضعيت موجود شناسايي ميگردد . در ادامه به تجزيه و تحليل مسائل جهت برنامه ريزي براي آينده پرداخته مي شود و در پايان اهداف كلي ، اهداف جزئي،سياست ها و برنامه ها و حتي بخش مسئول اجراي طرح مشخص ميگردد .
طرحهاي شهري ايران :
درخصوص طرح هاي شهري كشور بعنوان نمونه تعدادي از طرحهاي جامع شهري وجود دارند مانند : تهران ، هشتگرد ، و گلپايگان كه در اين خصوص به طرح جامع شهري تهران اشاره ميگردد .
طرح ساماندهي تهران ( طرح جامع جديد ) بر مبناي مفاد صورتجلسه مورخ 16/6/82 شوراي نظارت بر گسترش شهر تهران در برنامه اقدامات وزارت مسكن و شهرسازي قرار گرفت . مطالعات طرح توسط مهندسين مشاور آتك از اواخر سال 1365 آغاز گرديد . مطالب طرح در بيش از 20 سرفصل اصلي و 50 سرفصل فرعي در 40 مجلد با بيش از چهار هزار برگ گزارش و 200 برگ نقشه و حدود 30 مورد مطالعات موردي گردآوري و تدوين شد . چهارسال پيش از آغاز مطالعات ، طرح جامع پس از گذراندن جلسات متعدد ، بررسي در كميته ها و كميسيون هاي تابع شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران طي دو جلسه نهايي به تاريخ 20 آبان و 19 اسفند سال 1370 به تصويب رسيد .
متعاقب آن تغييرات لازم ، متاثر از سياست گذاريهاي شوراي عالي شهرسازي و معماري در طرح جامع منعكس شده و جهت استحضار مسئولين رده بالاي تصميم گيري در مسايل برنامه ريزي كشور ، به دبيرخانه شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران تقديم شد . شورا نيز پس از تصويب آنرا به شهرداري ابلاغ نمود .
در قسمتي از اين طرح چگونگي توزيع تسهيلات شهري ، شبكه راههاي طرح و همچنين تراكم مناطق و حوزه هاي شهري تشريح شده است . كاربري فضاي سبز ، كاربري انتظامي و كاربري تاسيسات و تجهيزات شهري از جمله مواردي هستند كه بعنوان زير بخش در قسمت توزيع تسهيلات شهري آورده شده اند .
در قسمت كاربري تاسيسات و تجهيزات شهري ، از پست هاي آتش نشاني صحبت شده كه در آن ميزان اراضي اختصاصي پست هاي آتش نشاني و ايستگاه مركزي آتش نشاني در شهر مشخص شده است .
در قسمتي ديگر از طرح جامع ، تحت عنوان «برنامه و طرح ساماندهي نسبت به تعيين سطوح مورد نياز كاربري » آمده است كه : مطالعات وضع موجود طرح ساماندهي تهران در مورد كاربري اراضي با توجه به زمان مطالعات و كم و كيف اطلاعات در دسترس به مقياس شهر و فراتر بسنده كرده است .
در مرحله تجزيه و تحليل با توجه به آمار تعداد كليه فعاليت ها در سطح تهران ، برآورد سطوح كاربري هاي مختلف ، برحسب سلسله مراتب مختلف تقسيمات فضايي شهر انجام شده كه از اين رهگذر كمبود اراضي كاربريهاي مختلف مورد شناسايي قرار گرفت . برنامه طرح مبتني بر ارايه مباني لازم جهت تهيه طرحهاي تفضيلي در مراحل بعدي است . به اين دليل لازم بود با توجه به الگوي آتي شهر و برنامه هاي طرح ، سطوح مورد نياز خدمات گوناگون و موقعيت فضايي هر يك در سطح شهر مشخص گردد . با توجه به اينكه وسعت شهر و جمعيت شهر بعنوان عامل استراتژيك و حد نهايي توان تهران ، محدود است ، توسعه اي در رده شهر و فراتر در زمينه تجهيزات و تاسيسات زير بنايي به جز افزايش توان فني تاسيسات در نظر گرفته نشده و لذا تغييري در سطوح موجود اين كاربري در طي دوره طرح داده نمي شود .
تا اين قسمت در رابطه با ايمني در مقابل آتش سوزي تنها اختصاص اراضي به آتش نشاني ها در طرح جامع آمده است . اما در قسمتي ديگر بصورت غير مستقيم چنين آمده است :
تغيير بافت فعلي شهر در جهت بهبود عوامل محيطي شهر فعلي با به اجرا درآمدن برنامه هاي ذيل امكان پذير مي باشد :
- نوسازي و بهسازي مناطق فرسوده شهر .
- تامين و توزيع صحيح و منطقي تاسيسات و تجهيزات شهري مانند مدارس ، درمانگاهها و غيره .
- انتقال و رفع عوامل مضر مانند : صنايع مزاحم و تراكم شديد ترافيك و غيره .
- تامين فضاي باز كافي براي تفريحات و فعاليت هاي سالم شهري .
- تامين فضاي كافي مسكوني در مدت طرح .
- تقليل تراكم شديد جمعيت .
- تامين امكانات اشتغال محلي .
همانطوريكه مشاهده ميشود تغيير بافت فعلي شهر به شكلي كه اشاره شد گامي در جهت ايمني شهري در مقابل آتش سوزي است . ولي اين قسمت از طرح درجمع به اين موضوع مستقيماً اشاره ندارد . در قسمت هاي ديگر طرح جامع به موارد ذيل اشاره شده است .
در مورد تفكيك اراضي ، مطالعات جامعي بعمل آمده و نه تنها آيين نامه موقت و نقشه تفكيك اراضي براي توسعه منظم تهران در چند سال آينده تهيه گرديده ، بلكه در مورد درخواست هاي مردم براي تفكيك اراضي پيشنهادي ، مطابق با اصول و موازين شهرسازي اقدام شده است .
الف / تجهيزات شهري :
بمنظور حصول اطمينان از توسعه منظم و باقاعده تجهيزات شهري بايد مطالعات و بررسي هاي دقيقي بمنظور گردآوري و تنظيم اطلاعات و آماري كه اساس نقشه تفضيلي تجهيزات شهري را در آينده تشكيل دهند صورت گيرد و اقدامات لازم بمنظور رفع يا تصحيح معايب و نقايص موجود انجام شود .
ب / رفت و آمد و راهنمايي :
بمنظور رفع نقايص و بهبود رفت و آمد و ايمني عابرين پيشنهادهايي در كوتاه مدت ارائه مي شود . در جلد 5 طرح جامع نيز در مورد محدوديت هاي نامناسب توسعه شهري چنين آمده است :
- محدوديت شيب ها و عوارض همجواري سلسله جبال البرز و آنتي البرز .
- محدوديت اراضي كم مقاومت منطقه اي تهران .
- محدوديت اراضي در پهنه خطر زمين لرزه .
- محدوديت اراضي بعلت بالا بودن سطح آبهاي زير زميني .
- جمع بندي از محدوديت عوارضي زمين در توسعه تهران .
مطالعات زمين شناسي نشان مي دهد كه اصولاَ تهران در منطقه اي زلزله خيز قرار دارد . بنابراين لازم است در كليه ساخت و سازهاي تهران به اين نكته توجه شود . اما بخش هايي از تهران در مناطقي از پهنه زمين لرزه قرار دارند كه لازم است از ساخت و ساز در اين نقاط اجتناب شود .
محدوديت حريم ها :
- حريم هاي خطوط انتقال نيروي برق .
- حريم هاي خطوط انتقال گاز طبيعي و تاسيسات مربوطه .
- حريم هاي جاده ها .
- حريم هاي راه آهن .
- حريم هاي مترو .
- حريم هاي فرودگاه .
- حريم هاي ارتباطي مخابراتي .
- حريم هاي مسيل ها ، نهرها و كانال هاي آبرساني - حريم هاي حفاظتي زيست محيطي ( آلودگي صنعتي ، راديو اكتيويته ، صوتي ) .
- حريم هاي اماكن نظامي .
نتيجه گيري :
در سطح شهرها ، جهت پيشگيري و مقابله با سوانح آتش سوزي ، برنامه ريزي شهري با استفاده از طرح هاي شهري مهمترين گام را بر ميدارد . كشورهاي مختلف دنيا ، اقدامات گوناگوني در اين رابطه انجام مي دهند و از طرح هاي شهري يا شكل هاي مختلفي جهت جلوگيري و مقابله با آتش سوزي استفاده مي كنند .
يكي از اين شكل ها كنجاندن بخش ايمني در مقابل آتش سوزي در طرح جامع شهر است كه مهمترين قسمت آن پس از شناخت وضع موجود ، تجزيه و تحليل سوانح آتش سوزي جهت برنامه ريزي و سپس تدوين اهداف كلي وجزيي و سياستها و برنامه هاو تامين ضمانت اجرايي آنهاست.
در طرحهاي توسعه شهري دنيا، تلاش در جهت كامل كردن برنامه ريزي ، بمنظور افزايش ايمني و خدمات مقابله با آتش است . اين برنامه ريزي از طريق مشخص كردن اهداف ، سياست ها و برنامه ها و همچنين ضمانت اجرايي آن ، علاوه بر پيشگيري ، به هماهنگي بين ارگانهاي شهري در كاهش و مقابله با خطرات آتش سوزي كمك مي كند و خط مشي مقابله با سوانح و افزايش ايمني را مشخص مي نمايد .
در طرحهاي شهري ايران همانطور كه مشاهده شد ، بخش خاصي به ايمني تخصيص داده نشده است . در مورد ايمني در مقابل آتش سوزي نيز تنها مشخص كردن ايستگاههاي آتش نشاني مورد توجه قرار گرفته است .
اگر چه وظيفه اصلي سازمان آتش نشاني ، امداد و نجات است ، ولي در زمينه پيشگيري از آتش سوزي از ديدگاه برنامه ريزي شهري اقدامي صورت نگرفته و لازم است در اين رابطه در طرحهاي شهري ايران تجديد نظر شود .
چنانچه واضح و روشن است بحث ايمني در طرحهاي شهري كشور ، جايگاه ويژه اي ندارد و با توجه به مشابه بودن شرح خدمات در طرحهاي توسعه شهري ايران به سادگي امكان وارد كردن اين موضوع در طرحهاي توسعه شهري ايران نيست . با توجه به طرحهاي شهري دنيا و مشخص بودن اهميت پرداختن به ايمني در طرحهاي توسعه شهري ، توصيه ميشود بعنوان اولين راهكار شرح خدمات طرحهاي توسعه شهري از حالت مشابه و يكنواخت خارج شده و هر شهر با توجه به خصوصيات مختص خود شرح خدمات خاصي داشته و يكسري اصول در نوشتن شرح خدمات رعايت شود . در ادامه و پس از تغيير شرح خدمات قراردادن مقوله ايمني بعنوان يك اصل در طرحهاي توسعه شهري مد نظر قرار گيرد .
منابع:
1- وزارت كشور – طرح جامع آتش نشاني و امور ايمني شهرهاي كشور – چاپ اول – مركز مطالعات برنامه ريزي شهري – سال 1372 .
2- وزارت مسكن و شهرسازي – مهندسين مشاور مرجان – سال 1348 .
3- مركز مطالعات برنامه ريزي شهري .
4- طرح جامع آتش نشاني و امور ايمني شهرهاي كشور .
5- ماهنامه فرهنگ ايمني سال دوم شماره 9 صفحه 12 الي 21 – سازمان آتش نشاني
معرفی مختصر :