مکان :استان خوزستان- 32 كيلومتري شمال شرق انديمشك

مشخصات سد :
نوع سد : بتنی دو قوسی
ارتفاع سد : 203 متر
ارتفاع سد از سطح دریا : 354 متر
ارتفاع پی از سطح دریا : 151 متر
طول تاج سد : 212 متر
ضخامت بدنه سد در پائین : 27 متر
ضخامت بدنه سد در بالا : 5/4 متر
ارتفاع دریچه های آبیاری از سطح دریا : 222 متر
ارتفاع دریچه های آبیاری در بدنه سد : 71 متر
حجم حفاری انجام شده :670000 متر مکعب
حجم بتن مصرف شده در ساختمان سد : 480000 متر مکعب
حجم بتن مصرف شده در عملیات : 125000 متر مکعب
......

سایر قسمت ها :
شروع بتن ریزی : مهرماه 1340
پایان بتن ریزی :آذرماه 1341
آغاز بهره برداری : اسفندماه 1341
حداکثر ارتفاع سطح آب قابل مهار : 352 متر از سطح دریا
حداکثر ارتفاع سطح آب موثر در تولید : 290 متر
حوزه آبگیری رودخانه دز : 225000 کیلومتر مربع
حوزه آبگیری سد : 17000 کیلومتر مربع
اراضی آبخور سد : 125000 هکتار

مشخصات نیروگاه :
نوع توربین : فرانسیس عمودی- ساخت کارخانه هیتاچی ژاپن
سرعت چرخش توربین : 250 دور بر دقیقه
ژنراتور : ساخت زیمنس آلمان به قدرت 65 مگاوات
ولتاژ خروجی ژنراتور ها : 13/8 کیلو ولت – سه فاز- 50 سیکل بر ثانیه
نوع ترانسفورماتورها : 8 دستگاه ترانسفورماتور – سه فاز افزاینده
ظرفیت ترانسفورماتور : 84000 کیلوولت آمپر
نسبت تبدیل ترانسفورماتور : 13/8 به 230 کیلوولت

خطوط انتقال نیرو :
3 خط 230 کیلوولت (سد دز – اندیمشک – اهواز به طول 159 کیلومتر)
2 خط 230 کیلو ولت (سد دز – خرم آباد به طول 158 کیلومتر)

اهداف احداث سد :
1- کنترل سیلابهای مخرب رودخانه دز
2- تنظیم آب جهت مصارف آبیاری
3- تامین نیروی لازم جهت تولید برق

طریقه ساخت :
سد دز بر روی رودخانه دز در 23 کیلومتری شمال شرقی شهرستان اندیمشک احداث گردیده است. اين سد نخستین سد از رشته سدهای چند منظوره ای است که در 23 اسفند ماه 1341 مورد بهره برداری قرار گرفت. آب رودخانه دز از ارتفاعات اشتران کوه، قالی کوه و بخشی از سلسله جبال زاگرس سرچشمه گرفته و سرشاخه های فرعی آن را رودخانه های بختیاری، تیره و ماره بوره الیگودرز، مکن دان و سرخاب کشور تشکیل می دهند. با احداث سد دز، در پشت دیواره این سد دریاچه ای به طول 65 کیلومتر بوجود آمده که در ظرفیت نهایی، 3/3 میلیارد مترمکعب آب را در خود جای می دهد.
قبل از احداث سد در این مکان، بر اثر سیلاب های فصلی که در فصول پاییز و زمستان داخل رودخانه دز جاری می شد، سالانه به اراضی کشاورزی و شهرهای پایین دست، خسارات هنگفتی وارد می آمد. اواخر سال های 34 - 1330 برآورد شد که سالانه بالغ بر 5/7 میلیون تومان براثرسیلاب ها به پایین دست خسارت وارد می شود که این مبلغ در آن زمان هزینه هنگفتی به حساب می آمد.
در سال 1334 سازمان برنامه و بودجه موظف به انعقاد قراردادي با شرکتهای خارجی برای احداث سدی در این ناحیه شد بنابراين قراردادی با شرکت موریسون نادسن آمریکایی در اين زمينه بسته شد. آنها از ابتدای کوه های بختیاری تا دشت خوزستان را از طریق اکتشافات هوایی، فیلم برداری و عکس برداری مورد بررسی قرار دادند. تا اینکه در اردیبهشت ماه سال 1335 مکان سد دز شناسایی شد. در مکان یابی این سد سه فاکتور مد نظر بوده است :
1. منطقه باید کوهستانی باشد. ( کنگلومرا بختیاری یکی از بهترین نوع صخره هایی است که در دنیا وجود دارد. بالغ بر 15% سیمان خالص در ترکیب این صخره ها موجب می شود که با جذب آب و باران بر استحکام آن افزوده می شود)
2. طول رود باید زیاد باشد. ( طول تقریبی رود 65 کیلومتر می باشد.)
3. عرض رود باید کم باشد که خیلی راحت بتوانند بنای سد را روی عرض کم رودخانه احداث نمایند.
با شناسایی این محل بر اساس این فاکتورها بررسی ها و تحقیقات بر روی منطقه ادامه یافت. اولین مجوز ساخت سد در پاییز سال 1338 صادر شد. برای شروع به کار با توجه به صعب العبور بودن منطقه دو گروه هم زمان از بالا و پایین شروع به حفاری کردند. ابتدا به وسیله دینامیت سپس به وسیله مته های برقی، یک جاده تونلی بعد از 16 ماه کار شبانه روزی به طول 6500 متر، به عرض 7/6 متر و ارتفاع 35/5 متر به صورت مارپیچی با شیب 8 % احداث شد تا ماشین ها بتوانند در آن تردد نمایند. این تونل یکی از بزرگترین تونل های دنیا و طولانی ترین تونل کشور است که در کوهستان و بدون تکیه گاه و پایه ساخته شده است. در پایان کار بالغ بر 20 % سختی کل پروژه و رسیدن به رودخانه از بین رفت. برای ادامه پروژه روبروی دریاچه در سطح پایین رودخانه داخل کوه، تونل انحرافی به طول 5/672 متر و قطر 15 متراحداث شد. پس ازآماده شدن تونل همزمان با ریختن کیسه های شن و ماسه داخل آب رودخانه، سطح بالای کوه را با دینامیت منفجر كرده و داخل رودخانه ريختند. بدین ترتیب فرازبندی خاکی جلوی آب را مسدود كرد. بدين ترتيب هدایت آب توسط تونل انحرافی برقرار می شود و دوباره به رودخانه دز یا دزفول باز می گردد و کشاورزان از آب رودخانه استفاده می کنند.
در مهرماه سال 1340 بتن ریزی سد آغاز شد و در آذرماه سال 1341 بعد از 14 ماه به اتمام رسید. روزانه 3000 متر مكعب بتن تولید و تزریق می شد. یک ماه مانده به آخرین بتن ریزی های بدنه سد، درب تونل انحراف آب را بستند و آبگیری دریاچه آغاز شد. بعد از 5/5 ماه آبگیری، اولین واحد نیروگاه دز در ساعت 15:10، بیست و سوم اسفندماه سال 1341 وارد برق شبکه سراسری شد.
100 تکنیسین همراه با 426 کارگر ماهر خارجی و2000 کارگر ایرانی که برای این منظور از سراسر ایران استخدام شده بودند، پس از تقریباً 14 میلیون ساعت کارمفید و نزدیک به 38 ماه بعد، پروژه با هزینه ای بالغ بر 5/73 میلیون دلار به اتمام رساندند.
در زمان ساخت سد 28 نفر نیروی ایرانی و 13 نفر نیروی ایتالیایی بر اثر سقوط از ارتفاعات یا برخورداجسام با سر و بدنشان به رحمت ایزدی پیوستند.
دیواره سد در مقابل زلزله ای با شدت 10 ریشتر مقاوم است. عمر مفید سد 100 سال تخمین زده شده که هم اکنون که 44 سال ازآن گذشته است، هنوز هیچ گونه اشکالی پیش نیامده است. بعلاوه اینکه چنانچه مشکلی پیش آید توسط نیروهای توانای داخلی مرتفع خواهد شد.
آب خروجی از سد دز به سمت سد تنظیمی دزفول جریان یافته و درآنجا جهت مصرف در بخش کشاورزی و آب شرب تنظیم می شود.
در هنگام ساخت سد بخشی از صخره ها را که از استحکام کافی برخودار بودند را تا 7 متر و سایر بخش ها را تا 15 متر بتن تزریق کرده اند و آرماتور مسلح نموده اند.
سازه های جانبی :
به منظور کنترل سیلاب ها، دو تونل سرریز در ضلع شرقی دریاچه و با فاصله کمی از بدنه سد ساخته شده است که قطر تونل تخلیه شماره یک 14 متر و قطر تونل شماره دو 6/12 متر بوده و هر یک از آنها قادر به تخلیه 3000 مترمکعب آب در ثانیه مي باشند.
همچنین دو تونل آبگیری اصلی در ضلع غربی دریاچه ایجاد شده که هر یک به انشعاباتی با قطر کمتر تقسیم گردیده که توسط آنها آب پشت دریاچه به توربین ها می رسد.
حداکثر آب خروجی هر یک از تونل های آبگیری اصلی برابر با 240 مترمکعب در ثانیه است. در وسط بدنه سد و در ارتفاع 7/222 متری از سطح دریا سه دریچه آبیاری مخروطی شکل به منظور آبیاری حدود 92000 هکتار زمین های کشاورزی و نیز کنترل سیلاب ها وجود دارد. حد اکثر خروجی هر یک از این دریچه های آبیاری 60 مترمکعب در ثانیه است.
دو تانکر شناور در سطح آب دریاچه و نزدیک به دیواره ها قرار گرفته اند که توری هایی فلزی به عرض دریاچه و ارتفاع 5/1 متر به آنها متصل است. این توری ها دو وظیفه عمده بر عهده دارند :
1. آشغال گیری به هنگام سیلاب : اجسام سنگینی که بوسیله سیلاب حمل می شوند مشابه قطعات چوب، قبل از آن که به دهانه ورودی توربین ها برسند و بخواهند به آنها آسیب برسانند به توری ها برخورد کرده، به سطح آب دریاچه می آیند سپس به وسیله قایق به کناره دیواره منتقل شده و از آنجا توسط کرند به بالای دیواره انتقال داده می شوند.
2. موج گیر : زمانی که دریاچه متلاطم می شود چون تنها راه فرار موج از سمت دریاچه به رودخانه می باشد، قبل ازآن که موج بخواهد با فشار به دیواره سد برخورد کند آن را می شکند. هرچند که قالب های سد، فشار تا حد320 كيلوگرم بر مترمربع را تحمل می کنند.
تعداد 8 واحد ژنراتور هر یک به قدرت 65 مگاوات در نیروگاه سد دز وجود دارد و بدین ترتیب ظرفیت تمامی نیروگاه مجموعا 520 مگاوات است.کلیدخانه که در ارتفاع 5/577 متری از سطح دریا واقع شده است شامل کلید های قدرت از نوع روغنی، گازی، کلید های هوائی، شمش های اصلی و فرعی و دیگر تجهیزات لازم برای ولتاژ 230 کیلوولت است. اتاق کنترل در ضلع غربی دره نزدیک به بدنه سد در ارتفاع 225 متری از سطح دریا قرار گرفته است. در زمان جنگ تحمیلی، کلیدخانه در بالای دکل های برق 6 بار مورد اصابت بمب ها و راکتهای عراقی قرار گرفت که هر بار بین 20 تا 70 درصد تخریب می شد و بلافاصله توسط نیروهای خودی تعمیر می شد.

شرکت های سازنده و هزينه هاي ساخت :
شرکت انتریوهایدرو راه اندازی واحدها را به عهده داشت و شرکت آمریکایی موریسون نادسن پیمانکار مرحله احداث کمپ تامین آب مصرفی و آشامیدنی، ایجاد تونل انحرافی و جاده تونلی و غیره بوده است. شرکت ایتالیائی امپرزیت – جیرولا – لودی جیانی پیمانکار مرحله ساختمانی بدنه سد، نیروگاه، تونل های سرریز، کلید خانه و تکمیل تونل جاده ای و غیره بوده است. کلیه مخارج جهت اجرای این پروژه با در نظر گرفتن خطوط انتقال 230 کیلو ولتی بالغ بر پنج میلیارد و پانصد میلیون ریال (معادل 5/73 میلیون دلار) برآورد شده است. از این مقدار مبلغ چهار میلیون و نهصد میلیون ریال (65 میلیون دلار) مربوط به هزینه های سد، نیروگاه و دستگاه های آن و مابقی یعنی ششصد و چهل میلیون ریال (000/500/8 دلار ) مربوط به خطوط و ایستگاه های انتقال در مراحل ابتدایی بهره برداری از نیروگاه بوده است.
در سال 41 سد دز از نظر ارتفاع، ششمین سد در دنیا و مرتفع ترین سد در خاورمیانه بوده است. از آن زمان تاكنون سدهایی با حجم بيشتر آب دریاچه (کرخه) و تولید برق بیشتری (کارون های 1، 2 و 3 ) در سطح کشور خودمان به بهره برداری رسیده است.
مرتفع ترین سد از سال 83 به بعد سد کارون 3 می باشد که 2 متر بیشتر از سد دز ارتفاع دارد (205 متر) ولی حجم دریاچه سد دز(3/3 میلیارد مترمکعب) بیشتر از کارون 3 (9/2میلیارد متر مکعب) می باشد.