حقايقي از لامپهاي كم‌مصرف
استفاده از لامپهاي مهتابي بخصوص نسل جديدشان كه به لامپهاي مهتابي فشرده معروفند، نزديك به دو سوم كاهش در مصرف انرژي روشنايي را به همراه دارد و اين مساله‌اي است كه بخصوص خانوارها از آن چشمپوشي نمي‌كنند. با همه اين اوصاف، لامپهاي فلوئورسنت بي‌خطر هم نيستند. البته اين موضوع با توجه به محاسن آن كمتر مورد توجه قرار گرفته است. جالب اينجاست كه خطرزايي يا عيب لامپهاي مهتابي به واسطه يكي از مزيت‌هايش است كه به ساختار آن مربوط مي‌شود!
حباب لامپهاي فلوئورسنت فشرده يا همان مهتابي‌هاي كم مصرف خودمان حاوي مقادير اندكي جيوه است. در نتيجه نمي‌توانيم بدون خطر بالقوه از تماس با آنها چشمپوشي كنيم.لامپ‌ها همواره مي‌شكنند اما چرا شكستن يك لامپ فشرده در برخي كشورهاي پيشرفته در خانه باعث مي‌شود اداره حفاظت محيط زيست صاحبخانه را به يك مامور رفع آلودگي ارجاع كند؟ جواب در نوع لامپ شكسته شده مهتابي و محتويات حباب قرار دارد. لامپهاي مهتابي فشرده همانند لامپهاي مهتابي لوله‌اي شكل اوليه، حاوي مقادير كمي جيوه در حدود 5 ميلي‌گرم هستند و جيوه براي قابليت ساطع كردن و تشعشع نور در يك لامپ مهتابي ضروري است. هر چند جيوه به سيماب و رنگ نقره‌اي معروف است ولي تاثيرش در لامپهاي مهتابي در بروز نور سفيد است. اين فلز سنگين كه در دماي متعارف به حالت مايع است، بسيار لغزنده بوده و در اثر ريختن به شكل گوي‌هاي بسيار ريز پخش شده و به سختي جمع‌آوري مي‌شود و علاوه بر اين، به واسطه داشتن بخارات سمي از موادي به شمار مي‌رود كه حتي در محيط‌هاي آزمايشگاهي با احتياط به كار برده مي‌شود. سميت بالاي جيوه يكي از دغدغه‌هاي سلامت عمومي و محيط زيست به شمار مي‌رود و بويژه براي مغز جنين و كودكان مضر است. به همين دليل مقامات رسمي استفاده از آن را در كاربردهايي نظير دماسنج‌ها گرفته تا خودرو و كليدهاي ترموستات مختصر يا مردود كرده‌اند (مثلا يك كليد ترموستات كه هنوز در بسياري منازل معمول است، حاوي 3 هزار ميلي‌گرم جيوه معادل 600 لامپ مهتابي است.)
مشكل با شكستن لامپ شروع مي‌شود. جيوه به صورت بخار رها شده و مي‌تواند استنشاق شود يا به صورت پودر ريز داخل فرش و ساير منسوجات جاي بگيرد. در ژورنال سالانه پزشكي آمريكا در سال 1990 به يك مورد سميت جيوه‌اي ناشي از لامپهاي مهتابي استناد شده كه طي مقاله مزبور كودك 23 ماهه‌اي پس از شكستن يك كارتن محتوي لامپهاي مهتابي در محوطه بازي دچار كاهش وزن و جوش پوست و خارش شديد شد.
وقتي لامپ مهتابي مي‌شكند
اما اگر يكي از همين لامپهاي مهتابي فشرده در منزل يا اتاق كارمان بشكند، چه اقدامي مي‌توانيم بكنيم؟
كارشناسان مديريت و حداقل‌رساني زائدات پرخطر سازمان حفاظت محيط زيست توصيه مي‌كنند: اول پنجره‌ها را باز كنيد و بعد از منزل خارج شويد. تهويه سريع اتاق در اكثر مواقع چاره‌ساز است. همه افراد و حيوانات خانگي را از اتاق به مدت 15 دقيقه بيرون كنيد و بگذاريد هواي اتاق خارج شود. اگر در منزل از سيستم گرمايش مركزي يا سيستم مركب گرمايش و تهويه مطبوع استفاده مي‌كنيد و نمي‌خواهيد اين بخارات سمي مكيده شوند، حتما آن را خاموش كنيد.
بعد از خارج شدن هواي اتاق، تكه‌هاي بزرگ‌تر حباب لامپ را كه روي سطوح سخت ريخته را به وسيله تكه‌اي مقوا برداشته و براي برداشتن تكه‌هايي كه روي فرش‌ها و سطوح نرم افتاده‌اند از دستكش استفاده كنيد تا از تماس مستقيم اجتناب شود. براي جمع كردن خرده‌هاي باقي‌مانده هم از نوار چسب استفاده كنيد؛ سپس روي سطوح سخت را با دستمال يا حوله‌اي مرطوب پاك كنيد. حال كليه مواد و دستمال‌ها را در كيسه‌اي پلاستيكي مطمئن و بدون درز يا ظرف شيشه‌اي با سرپوش فلزي جاي دهيد. البته ظروف شيشه‌اي در اين باره خيلي بهتر جواب مي‌دهد چون مشخص شده كه كيسه‌هاي پلاستيكي عملا نمي‌توانند بخارات جيوه را در خود نگه دارند و در صورت استفاده حتما بايد خارج از خانه گذاشته شوند. در ضمن بايد از به كاربردن جاروبرقي يا جاروي دستي اجتناب كنيد، زيرا موجب پخش شدن جيوه به ساير قسمت‌هاي خانه مي‌شوند.
بازيافت به شيوه‌اي متفاوت
لامپهاي مهتابي سالم نيز از بابت جابه‌جايي و كنار گذاشتن ميتوانند مايه دردسر شوند. در بسياري مناطق انداختن لامپهاي مهتابي به داخل زباله دان‌هاي عادي شهري غيرقانوني است،
چراكه نزديك‌ترين امكانات بازيافت يا جمع‌آوري ممكن است مايل‌ها دورتر باشد. البته با وجود رواج برنامه‌هاي بازيافت، شماري از بطري‌ها و ظروف از محل‌هاي دفن زباله سر درآورده‌اند و ممكن است موجب ارائه نرخ‌هاي نسبتا پاييني براي بازيافت شوند.
در سال 2004 موسسه بازيافت‌كنندگان جيوه و روشنايي نرخي 2 درصدي را براي بازيافت لامپهاي جيوه‌اي مسكوني برآورد كرد. در اين ميان بسياري از تاسيسات مربوط به زائدات و زباله‌هاي شهرداري و برخي فروشندگان دريافت لامپهاي مهتابي را تقبل مي‌كنند. آژانس حفظ محيط زيست و پليس زمين راهنماهاي آنلايني از محل‌هاي جمع‌آوري را برقرار كرده و پشتيباني مي‌كنند. در ميان خرده‌فروشان عمده نيز برخي شركت‌ها پيشنهاد مي‌كنند لامپهاي مهتابي را در فروشگاه‌هايشان به طور رايگان پس مي‌گيرند.
با وجود گسترش فراگير لامپهاي مهتابي فشرده، متخصصان برق و روشنايي راهكارهاي جديدي را براي جايگزيني با آنها جستجو مي‌كنند. يك روشنايي جايگزين عاري از جيوه ممكن است ديودهاي نوري (LED) باشند كه بسرعت هم در حال پيشرفت و توسعه است. اين ديودهاي نيمه‌هادي كه در اثر اعمال جريان نور منتشر مي‌كنند، شايد اميدبخش‌ترين گزينه جايگزين فاقد جيوه به شمار روند؛ اما اگر بخواهيم از نظر اقتصادي سبك و سنگين كنيم، فعلا از بابت كارايي، رنگ و هزينه جايگاه مناسبي ندارند. با وجود حكمفرمايي درازمدت لامپهاي مهتابي به نظر نمي‌رسد كه كار يا توليد جيوه بتدريج متوقف شود. اتم‌ها و ملكول‌هاي فراواني تحقيق و بررسي شده‌اند ولي هيچ چيزي همانند جيوه عملي و كارآمد پيدا نشده است.
اخطار جيوه: لامپهاي فلوئورسنت (مهتابي) فشرده حاوي مقادير بسيار كمي جيوه هستند و به هنگام شكستن بايد مراقبت و توجه لازم اعمال شود.
مهريار ميرنيا
معرفی مختصر :